Kakowski Aleksander (1862–1938), arcybiskup metropolita warszawski, kardynał, prymas Królestwa Polskiego, członek Rady Regencyjnej. Rodzina Kakowskich, h. Kościesza, pochodzi ze wsi Kaki w pow. przasnyskim ziemi płockiej. K. ur. 5 II we wsi Dębiny w tymże powiecie. Ojciec Franciszek miał czterowłókowe gospodarstwo i trudnił się handlem leśnym, matką była Paulina z Ossowskich. W r. 1878 K. ukończył gimnazjum w Pułtusku i wstąpił do Seminarium Duchownego w Warszawie. Po ukończeniu seminarium został skierowany do Akademii Duchownej w Petersburgu. Po roku, na skutek choroby płuc, przerwał studia. Wyjechał dla poratowania zdrowia za granicę, do Mentony, po czym wstąpił na Wydział Prawny Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie. Tam, ze względu na ewentualne trudności ze strony władz carskich, używał przybranego nazwiska Długosz. Na zajęcia praktyczne uczęszczał do Szkoły Adwokatów: Lo Studio del Concilio di Trento przy Kongregacji Soborowej. Z Rzymu wysyłał K. artykuły o rzymskich uniwersytetach do „Przeglądu Katolickiego” w Warszawie. W r. 1885 K. uzyskał doktorat prawa kanonicznego, powrócił do Warszawy, 30 V 1886 r. otrzymał święcenia.

Zaledwie kilka miesięcy był wikarym. W r. 1887 zaczął wykładać prawo kanoniczne, teologię pastoralną, homiletykę i literaturę polską w Seminarium Duchownym w Warszawie. Równocześnie był sekretarzem w Sądzie Arcybiskupim, obrońcą węzła małżeńskiego i prokuratorem fiskalisem w sprawach karnych duchowieństwa. Gdy kandydatura ks. W. Szczęśniaka na stanowisko regensa seminarium nie została zatwierdzona przez rząd carski, stanowisko to objął w r. 1898 K., który pełnił tę funkcję przez 12 lat. W r. 1901 K. został kanonikiem kapituły warszawskiej, a następnie prałatem. Akademia Duchowna w Petersburgu przyznała mu doktorat teologii i w r. 1910 został K powołany na jej rektora. Był równocześnie w tejże akademii profesorem prawa kanonicznego i ogłosił w owym czasie wiele artykułów i rozpraw z zakresu ustawodawstwa kościelnego. Do takich należą: często cytowana praca Biskupa Stanisława Karnkowskiego zbiór konstytucji synodalnych (Włocławek 1912, rozszerzona odbitka z „Ateneum Kapł.” 1912), Preliminaria Kodeksu Piusa X (1912), Vademecum pro nuntiis apostolicis Poloniae (1913); współpracował także z „Podręczną Encyklopedią Kościelną”. Zapewne ugodowa postawa wobec caratu zadecydowała o wysunięciu jego kandydatury na wakującą warszawską metropolię. Kuria rzymska zgodziła się na nią tylko ze względu na groźbę rządu rosyjskiego, że w przeciwnym razie arcybiskupstwo nie zostanie obsadzone. Konsekracja nastąpiła 22 VI 1913 r. w kościele Św. Katarzyny w Petersburgu, ingres do archikatedry Św. Jana w Warszawie odbył się 14 IX t. r., do kolegiaty w Łowiczu w dwa tygodnie później.

Po wybuchu wojny w r. 1914 K., przebywający wówczas za granicą, wrócił w październiku do Warszawy przez Anglię, Skandynawię, Finlandię. Wkrótce przesłał do Rzymu obszerny memoriał o zniszczeniu kościołów na terenie metropolii i o nadużyciach popełnianych przez armię niemiecką. Z chwilą opuszczenia przez wojska rosyjskie ziem tzw. Kongresówki, a zajęcia ich przez armie niemieckie i austriackie, K. zakazał duchowieństwu wszelkiej działalności politycznej (list pasterski z 30 VII 1915); ale gdy potem część społeczeństwa przystąpiła do organizowania życia publicznego i w pierwszym rzędzie szkolnictwa, K. zalecił współdziałanie w tych pracach, zwłaszcza w radach i dozorach szkolnych. K. był pośrednio związany z Międzypartyjnym Kołem Politycznym, grupującym polityków o orientacji prorosyjskiej. Miał więc początkowo raczej negatywny stosunek do okupantów, co wyraziło się jego powściągliwą postawą wobec aktu dwóch cesarzy z 5 XI 1916 r. Stopniowo jednak postawa K-ego ulegała zmianie pod wpływem lutowych wypadków rewolucyjnych w Rosji. Świadczy o tym list pasterski z 16 IV 1917 r. utrzymany w duchu współpracy duchowieństwa z władzami. W początkach 1917 r. K. współdziałał w tworzeniu klerykalno-prawicowego Zjednoczenia Ludowego, ugodowego w stosunku do okupanta. Współdziałał przy organizowaniu Wydziału Teologicznego na Uniw. Warsz. Gdy na skutek nastrojów rewolucyjnych, płynących z Rosji, zarówno władze okupacyjne, jak i pewne grupy polskich klas posiadających dążyły do wzajemnego porozumienia, doszło 12 X 1917 r. do utworzenia trzyosobowej Rady Regencyjnej, do której (pod wpływem innych bpów: S. Zdzitowieckiego i A. J. Nowowiejskiego) wszedł K. jako przedstawiciel hierarchii kościelnej. W radzie ulegał nieraz wpływowi jej sekretarza i szefa kancelarii ks. Z. Chełmickiego. Na wniosek K-ego członkowie Rady Regencyjnej postanowili pracować honorowo, zrzekając się wyznaczonej pensji. W przełomowych dniach listopada 1918 r. K. najdłużej opierał się w łonie Rady Regencyjnej przekazaniu władzy J. Piłsudskiemu, uważając, że może ją przejąć dopiero sejm ustawodawczy. Co do stanowiska K-ego wobec Piłsudskiego to, wedle późniejszych (z 1923) wypowiedzi K-ego, widział on w Piłsudskim w r. 1918 «męża opatrznościowego», który miał uchronić Polskę przed rewolucją. W rzeczywistości jednak K. oceniał całą działalność Piłsudskiego bardzo krytycznie. K. był zawsze człowiekiem prawicy i dlatego tolerował np. udział kleru w tajnej, skrajnie prawicowej organizacji, Pogotowie Patriotów Polskich.

Dn. 28 X 1919 r. K. udzielił sakry biskupiej nuncjuszowi Achillesowi Ratti, który w trzy lata później został papieżem jako Pius XI. Dn. 15 XII 1919 r. papież Benedykt XV mianował K-ego kardynałem; K. został członkiem Kongregacji Sakramentów, Propagandy Wiary, Seminariów i Uniwersytetów oraz administratorem tzw. Reverenda Fabrica di s. Pietro. K., jako arcybiskup warszawski, dożywotnio (od r. 1925) używał tytułu: prymas Królestwa Polskiego.

Przy współudziale K-ego został zawarty 10 II 1925 r. konkordat z Watykanem. W związku z tym K. otrzymał Order Orła Białego, a po śmierci kardynała E. Dalbora (1926) został kanclerzem kapituły tego orderu. K. był sprężystym organizatorem, inicjatorem budowy wielu kościołów i kaplic. W zarządzaniu diecezją opierał się na głównym swym doradcy bpie S. Gallu. W r. 1922 K. zwołał synod archidiecezjalny, w 1936 pierwszy synod plenarny biskupów polskich w Częstochowie, kilkakrotnie organizował konferencje biskupów. Od r. 1927 brał żywy udział w organizowaniu Akcji Katolickiej, w związku z tym powołał do życia w r. 1930 Katolicki Związek Instytucji i Zakładów Wychowawczych «Caritas», oraz zorganizował działalność kleru wśród młodzieży akademickiej; w r. 1931 rozpoczął w Warszawie budowę Katolickiego Domu tzw. Romy, gdzie znalazły pomieszczenie biura kurii i organizacji katolickich; w r. 1937 erygował Instytut Wyższej Kultury Religijnej w Warszawie. Wcześniej w r. 1934 Dom Pracy dla Najbiedniejszych na Bródnie i dom rekolekcyjny w Skrzeszewach. Zalecił otaczanie opieką zabytków sztuki sakralnej, które przeszły następnie do Muzeum Archidiecezjalnego, zorganizowanego jako dar duchowieństwa w pięćdziesięciolecie święceń K-ego. Obchodził je K. w r. 1936, a w r. 1938 25-lecie sakry biskupiej. Zmarł 30 XII 1938 r. i został pochowany, zgodnie ze swą wolą, Na Bródnie. K. pozostawił w rękopisie wspomnienia, pt. Z niewoli do niepodległości, które (zdaniem M. Handelsmana) stanowią ważne źródło historyczne.

Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); – Fajęcki A. Biskupie ćwierćwiecze kardynała K-ego, „Ateneum Kapł.” 1938 t. 42 s. 209–20; Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w l. 1914–1918, W. 1962; tenże, Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, W. 1956; Handelsman M., O odbudowie Państwa Polskiego; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, W. 1963 s. 100, 187, 239; Jabłoński H., Narodziny drugiej Rzeczypospolitej, W. 1963; tenże, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Jurkiewicz J., Watykan a Polska 1918–1939, Szkice z dziejów papiestwa, W. 1961; Kumaniecki K. W., Odbudowa państwowości Polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912–1924, W. 1925; Lewandowicz W., Śp. Kardynał A. K. w publicznym życiu, P. 1939; Malej W., Kardynał A. K. w świetle własnych wspomnień, „Nasza Przeszłość” (Kr.) T. 8: 1958 s. 233–79 (tu obszerna bibliogr.); Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Paryż 1953 I; Wyszyński S., Kardynał K., „Ateneum Kapł.” 1939 nr 163–5; Zarys historii polskiego ruchu ludowego, W. 1963 I; – Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1936 II; Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1957 I; – „Kur. Warsz.” 1924 nr z 27 VI, 1925 nr z 10 IV (artykuły W. Abrahama); „Niepodległość” T. 15: 1937; „Wiad. Archidiec. Warsz.” 1939 styczeń (nr poświęcony K-emu); „Z Pola Walki” 1958 nr 1, 1959 nr 1, 2; Prasa warszawska od r. 1913, zwłaszcza 1917–18, 1936, 1938–9; – AAN: Zespół Akt Rady Regencyjnej, Zespół Akt Kanc. Cyw. Naczelnika Państwa nr 128, Odznaczenia nr 43, Archiwum Paderewskiego nr 809, Skorowidz uchwał Rady Ministrów 1925 r.; Haus- Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu: PA rot 1023, Krieg 56/b 10, 11 (telegram przedstawiciela Austro-Węgier w Warszawie do Ministerium Spraw Zagran. w Wiedniu z 5 I 1918 o niechęci K-ego do podróży Rady Regencyjnej do Berlina – podał J. Pajewski).

Zofia Dłużewska-Kańska